Sandžački govori bosanskoga jezika

Sandžački govori bosanskog jezika mogu se posmatrati u užem i širem smislu. U užem smislu, to je prostor historijskoga Novopazarskoga sandžaka s gradovima i općinama Novi Pazar, Sjenica, Tutin, Nova Varoš, Prijepolje i Priboj, u Srbiji (sjeverni Sandžak), i Rožaje, Berane, Petnjica, Plav, Gusinje, Bijelo Polje i Pljevlja, u Crnoj Gori (južni Sandžak). Povijesno, ovaj prostor obuhvaća pogranične enklave i dijalekatske izoglose prema Srbiji – geografski prostor Hrvatske i drugih naseljenih mjesta između Raške, Leposavića i Zvečana; Kosovu – Bošnjačka mahala i nekoliko ruralnih cjelina u Mitrovici, nehomogenizirani izvorni govornici u urbanome dijelu Peći te koncentrirani u Vitomirici, Dobruši, Pećkoj Banji i okolnim mjestima; Crnoj Gori – bošnjačke enklave u Kolašinu, Nikšiću, Podgorici, Tuzima i Herceg Novom, kao i mrkonjički govori Bara i Ulcinja; Bosni i Hercegovini – pogranična zona između Priboja i Rudog.

Sandžački dijalekt bosanskoga jezika

U širem smislu, sandžački dijalekt bosanskoga jezika obuhvaća iseljeničke enklave sandžačkih Bošnjaka, koje se mogu posmatrati dvojako – unutar matičnog prostora (Bosna i Hercegovina), gdje se u većoj ili manjoj mjeri utapaju u cjelinu bosanskoga jezika, i izvanmatičnoga prostora, gdje možemo govoriti o nekoliko posebnih tipova, ovisno o tome da li su migracije u okviru geografskog prostora koji obuhvaća srednjojužnoslavenski dijasistem ili nekog drugog bližeg ili daljeg jezika.

• Prvi tip ovih govora obuhvaća govornike koji su u manjoj ili većoj koncentraciji raspoređeni u administrativnim, ekonomskim i kulturnim centrima nekadašnjega srpskohrvatskoga jezičkog prostora, odnosno današnjih država Srbije, Crne Gore i Hrvatske (ukoliko izuzmemo BiH i Sandžak). To su, poredani prema broju govornika, Beograd, Podgorica, Novi Sad, Zagreb, Dubrovnik, Rijeka itd. S obzirom na raštrkanost i sveukupne okolnosti dominacije standardnih jezika ovih centara, govornici koji pripadaju ovom tipu uglavnom su se prilagodili jezičkome standardu srpskoga, crnogorskoga i hrvatskoga jezika, dok jezičke crte sandžačkih govora i bosanskoga jezika u nukleusu čuvaju u okrilju porodičnoga ambijenta i rodbinskih veza s maticom ili, naročito generacije rođene u ovim centrima, nikako ne čuvaju.
• Drugi tip podrazumijeva izvorne pripadnike sandžačkih govora u preostalim državama nastalim nakon raspada Jugoslavije, govore sandžačkih Bošnjaka u Makedoniji i Sloveniji. Bošnjaci Sandžaka intenzivnije su prisutni u Makedoniji od 1912. godine, iako ima mišljenja da su Bošnjaci kao narod autohtoni na prostoru Makedonije još od polovine XV vijeka. Skoncentrirani su u Starome Gradu i nekoliko drugih skopskih naselja (Batinci, Ljubin i dr.) te Orizarima, Velesu i Lužanima kod Prilepa. Značajnije prisustvo sandžačkih Bošnjaka u Sloveniji vidljivo je u Ljubljani i Mariboru. Slobodna je pretpostavka da nosioca sandžačkih govora bosanskoga jezika u Sloveniji ima između tri i pet hiljada.
• Treći tip čine govornici starije dijaspore koja je nastajala u kontinuitetu od odlaska Osmanlija iz Sandžaka 1912. godine pa do sedamdesetih godina XX vijeka. Ovaj tip uglavnom obuhvaća baštinike sandžačke varijante bosanskoga jezika u Republici Turskoj, kojih ima, prema nezvaničnim podacima, više od milion s najvećom koncentracijom u Istanbulu (Bajrampaša, Pendik, Kučukoy), Bursi, Adapazaru, Izmiru, Krklareliju, Ankari, Adani, Izmitu, Afyonu i drugim mjestima. Pored Republike Turske, sandžačke Bošnjake i njihove govore susreću se i u drugim zemljama koje su nekada pripadale Osmanskome carstvu i gdje su se oni na svom muhadžirskome putu trajno zaustavili. Najznačajnija takva država jeste Albanija, gdje danas postoji nekoliko oblasti koje naseljavaju Bošnjaci koji i dalje govore bosanskim jezikom. Koncentracija sandžačkih Bošnjaka najznačajnija je u oblasti i gradu Fir. Karakteristika ovog tipa sandžačkih govora jeste očuvanje autentične leksike i općenito jezičkoga izraza starijega perioda bosanskoga jezika, sa svim dijalekatskim i lokalnim obilježjima koje su govornici i njihovi potomci donijeli iz zavičaja.
• Četvrti tip obuhvaća baštinike sandžačkih govora razuđene, uslijed ekonomskih i, docnije, ratnih nepogoda, od osamdesetih godina XX vijeka do današnjeg trenutka širom Zapadne Evrope, Amerike i Australije. Iako je riječ o relativno mlađoj iseljeničkoj zajednici, postojanje druge i treće generacije sandžačkih iseljenika te konstantno uvećanje njihove brojnosti ide u prilog činjenici razvoja posebnog tipa govora čije su osnovne karakteristike lokalni dijalekt izmiješan s općim i posebnim oblicima jezika zemlje domaćina. Najznačajnije koncentracije takvih govornika jesu u Njemačkoj (München, Frankfurt, Hamburg, Leipzig, Hannover, Dortmund, Stuttgart i dr.), Austriji (Vienna, Graz i dr.), Švicarskoj (Zurich, Lucerne, Geneva),10 Luksemburgu (up. Softić 2011), Holandiji (Amsterdam i dr.),11 Belgiji (Liège, Antwerpen, Bruxelles), Francuskoj (Paris, Strasbourg i dr.),12 Švedskoj (Malmö, Gothenburg, Stockholm, Landskrone i dr.), Danskoj (Copenha- gen, Fredericia i dr.), Norveškoj, te manjem omjeru u Velikoj Britaniji, Irskoj i Finskoj. Veoma značajan broj pripadnika sandžačkih govora četvrtog tipa živi u Sjedinjenim Američkim Državama, naročito New Yorku, New Jerseyu, Chicagu i Los Angelesu. U manjem omjeru baštinici ovog tipa govora prisutni su u Kanadi i Australiji. Pretpostavka je da govornika ovog tipa sandžačkoga dijalekta bosanskoga jezika ima preko 300.000.